Als onderdeel van de uitbreidings- en renovatieplannen in Berkheide is winning 4 aan de beurt in het winterhalfjaar van ’21/’22 . Dit is in november al aangekondigd door Gerrit, en hij plaatste er de onderstaande foto bij.
Het is een diepe sleuf met winputten in het landschap, omringd door weelderig struikgewas en, nauwelijks zichtbaar op deze foto, een smalle rand dennenbos aan weerszijden. Hij ligt ten zuiden van de Plasjes van Simon en staat haaks op winning 3. De werkzaamheden waar Gerrit op doelde waren niet meer dan een grondige inspectie. Hier is helaas uit gebleken dat winning 4 nauwelijks meer functioneert en daarom in zijn geheel vervangen moet worden.
Tijd om eens wat aandacht aan deze sleuf te besteden. Je zou kunnen zeggen dat winning 4 historisch is. Ik heb niet terug kunnen vinden wanneer deze is aangelegd, maar hij moet al behoorlijk oud zijn, vooroorlogs zelfs, ik zal daar verderop iets van laten zien.
Even in het kort de historie van drinkwaterwinning in de duinen. Die is landelijk op gang gekomen aan het eind van de negentiende eeuw, en het was het antwoord op grote cholera en tyfus epidemieën in de grote steden door het slechte drink(grachten-)water wat daar gebruikt werd. In Berkheide begon men in 1878 water te winnen in de duinen, de watertoren bij Katwijk is al van 1900. Het principe van die vroege waterwinning was eenvoudig. Je wint oppervlaktewater in het duin door de aanzuiging van de lager gelegen winning. Dat ging een flinke tijd goed, totdat de duinen gingen uitdrogen. In 1940 werd er begonnen met inbreng van water van buiten de duinen, de zogenaamde infiltratie. Eerst uit de Oude Rijn en later uit de schonere Maas. Berkheide is overigens landelijk gezien het eerste duingebied waar met infiltratie werd gestart. Waar moeten we winning 4 nu plaatsen in dit verhaal? Vooroorlogs, tot zover is het wel zeker, want op luchtfoto’s uit de oorlogstijd is hij al te zien en de duinen waren als onderdeel van de Atlantic Wall niet toegankelijk. Iets van de aanleg is wel te zien. Het zand werd eenvoudig op de kant geschoven en is daar al die jaren blijven liggen in de vorm van karakteristieke heuveltjes. Je ziet dit bij geen enkele andere winning. De vorm is gemaskeerd door het dennenbos dat er later op is gepoot om verstuiving tegen te gaan. Op de recente AHN-kaart (prachtige uitvinding!) is het reliëf daarentegen goed te zien:
Winning 4 was nog een stuk langer dan op deze foto. Bij de regeneratie van 2000 is het westelijk deel verwijderd. Op het oostelijk deel zijn de loopgraven nog te zien die de Duitsers hier aanbrachten, wat ook aantoont dat de winning vooroorlogs is.
Op de volgende RAF foto uit 1944 is te zien dat dit een compleet andere wereld was. Ten noorden van de winning lag (en ligt) Groot Berkheide, een uitgebreid complex van akkertjes die daar door Katwijkers werden aangelegd. Op de foto is ook te zien dat winning 4 aanzienlijk langer was, en dat winning 3 aan de oostzijde ook al bestond. Ik ben benieuwd welke winning ouder is.
Bron: Collectie Nederlands Instituut voor Militaire Historie.
Als voorbereiding op het Natura 2000-beheerplan is aan de hand van oude luchtfoto’s bepaald hoe de vegetatie zich ontwikkeld heeft in Berkheide. Aan die vegetatie is weer het e.e.a. af te leiden. Winning 3 en 4 waren er al in 1938. Vóór de winning door infiltratie dus. De opgeworpen zandhopen rond winning 3 zijn hier zichtbaar gemaakt en aan het grijs te zien lijkt het wel of winning 3 toen aangelegd werd . De kaartjes zijn klein, maar je kunt ze maximaliseren. Je ziet nu flink wat groen rond winning 3, dat kan duindoornstruweel zijn, maar ook dennenbos.
Uit een luchtfoto uit 1970 is er al een goed ontwikkeld “dennenbos” te zien (een wat weidse benaming, ik weet het). Het is wat lastig om te zien, maar het gaat om de “streep” op 3/4 van de fotohoogte, evenwijdig aan de horizon.
Bron: Collectie Nederlands Instituut voor Militaire Historie.
Nu staan dennenbomen in de duinen de laatste tijd in een kwade reuk. Het zijn exoten en ze zouden veel neerslag wegvangen waardoor de omgeving droger wordt. Tsja, daar is iets voor te zeggen, maar deze bomen zijn zo’n 60-70 jaar oud, ze zaaien nergens uit in de omgeving en het zijn bomen en zandheuvels met een verhaal. De loopgraven als “zachte” verdedigingswerken zijn cultureel erfgoed en we moeten er voor waken dat ze niet geruisloos verdwijnen bij regeneraties en waterwinningswerken.
De dennenbomen geven ook een impuls aan de biodiversiteit in Berkheide. Zo broedt er een Havik, er worden incidenteel Boommarters en Eekhoorns gezien, je ziet er Goudhaantjes, en het is ook gewoon fraai, met een omzoming van struiken en loofbomen, zie hieronder. Omdat we in de winter zitten, heb ook nog een winterse foto toegevoegd uit 2018.
Ik heb een tijdje terug een document gemaakt met gegevens over winningen, plassen en valleien in Berkheide, met data van aanleg, aanpassing e.d. Ik heb dat toen rondgestuurd naar een aantal mensen die bij het schrijven van Bijzonder Berkheide betrokken waren. Op verzoek nog steeds bij mij verkrijgbaar!
Daarin is o.a. te lezen dat winning 4 is aangelegd in 1936 als gesloten winning, en dat het westdeel is opgeheven in de winter van 2001-2002. Winning 3 was gereed in 1930, aanvankelijk als open winning, omgevormd tot gesloten winning in winter 1997-1998.
Dit soort gegevens is trouwens ook terug te vinden in Bijzonder Berkheide. Lees dat boek (nogmaals)!